İNGİLTERE'DE İLK KAPİTALİSTLER
ROBERT OWEN
XVIII. yüzyıl İngiltere'sinde alt tabakanın çektiği sınırsız yoksulluk içinde ümit ve selâmet kapısı olarak insanların dini ve kiliseyi göreceği sanılır. Oysa kilise ve onun öğretilerine inanç da o yüzyılda aynı düşük seviyede idi. Katedrallere piskopos, kiliselere rahip atanması iktidardaki Whigs partisine bağlı idi. Ona politik olarak hizmet edenler ancak zengin kilise hayatına girebiliyordu. Kendi atandığı bölgeye hiç gitmemiş piskopos, atandığı kilisede ayin yönetmemiş rahipler vardı. Çok küçük kiliselerin rahipleri de çok düşük aylık aldığından yeteneksiz kişilerdi ve insanları etkilemekte yetersizdi. Sanayi bölgelerinin gettolarındaki kilisede ise rahip bile yoktu. Toplumun üst tabakasında da inançsızlık moda idi. Orta sınıflarda amaç ibadetten daha çok, para kazanmaktı. Fakirin yoksulun, işsizin kiliseden bekleyeceği fazla bir şey yoktu. İşte bu zamanda, dine karşı kayıtsızlığın çok olduğu sıralarda Oxford'da okumuş John Wesley ve arkadaşı George Whitefleld yeni bir hareketin öncüleri oldu. Protestanlığın bir kolu olarak doğan bu tarikat metotlu, düzenli bir hayatı öngörüyordu. John Wesley hayatı süresince, 250.000 mil seyahat etti ve 40.000 vaaz verdi. Yalnız İngiltere'yi değil ABD'yi de dolaştı. Kendinin Tanrı tarafından korunduğuna inanıyordu. Çok iyi bir konuşmacı, korkusuz ve fevkalâde nazik bir adamdı. Büyük taraftar topladı. Tanrının sevgisini, iyiliklerinin değerini, çalışmayı, tutumlu olmayı, özveriyi ve erdemli olmayı öğütlüyordu.
Buna benzer başka akımlar Anglikan kilisesinin boş bıraktığı alanı hızla doldurmaya başladı. işte bu ortamda, Robert Owen (1771-1858) söylediğini uygulayan bir kişi olarak ortaya çıktı.
O, 28 yaşında müthiş bir enerji ve çalışma ile İskoçya'da The New Lanark Mills'e yönetici ortak oldu. Fabrikanın kötü çalışma koşulları içinde, kendine özgün, fakat zamanın çok ilerisinde fikirler geliştirdi. Ona göre kişinin karakterini yaşadığı çevre oluşturur. Eğer bir çocuk pisliğin, edepsizliğin, pejmürdeliğin içinde büyümüşse büyük bir olasılıkla hırsız olur, düzenbaz olur, eğer temiz onurlu bir ortamda büyümüşse iyi bir vatandaş olma şansı daha çoktur. Bu inançla Owen çalışanlar için evler inşa etti ve yüksek standartlarda kanalizasyon sistemi kurdu. Çalışanlara yüksek ücret ödedi. Çalışma saatlerini azalttı. Kazanılan paranın harcanabileceği ucuz mal satan dükkanlar açtı. İşyerinde 10 yaşından küçük çocuk çalıştırmadı. Aksine küçük çocuklar firma tarafından okula gönderildi. Robert Owen'in yaptıkları sanayi dünyasını umulmadık şekilde şaşırttı. O dünya, ‘işçilerin bir hayvandan farkı yoktur; onlar eğitimle yükselemez, onlar için harcanan para, zaman ve gayret boşunadır' diye düşünüyordu. Onlara göre Owen zıvanadan çıkmış bir deli olmalıydı. Fakat Robert Owen'in fabrikası büyük kâr etmeye başladı. İş görenler daha fazla, verimli ve mutlu olarak çalışıyordu. Kârın çok kutsal olduğu bir ortamda diğer fabrika sahipleri aynı şeyleri yapmak istediler ama ikna olamadılar, yapmadılar. Owen 1814'de topluma yeni bir bakış açısı getiren ‘A New View of Society' adlı kitabını yazdı. Başarısının genişleyeceğini umdu, fakat olmadı.
Daha sonra o, işçi sınıfının çalışma ve yaşama şartlarını iyileştirmekle ilgi Parlemento'dan yasalar geçirilmesi için uğraştı. Onun gayretleriyle 1819'da çıkan Factor Act (Fabrika yasası) ile 12 yaşlarındaki çocukların tekstil endüstrisinde çalışma süresi 12 saate indirildi. Çalışma koşullarında benzer başka değişiklikler de yapıldı. Fakat uygulamada yetersiz kontrol nedeniyle, olumlu sonuçlar alınmadı.
Owen'in bir başka fikri de kooperatifler kurmaktı (Stamp; 1979,173). İşveren, iş gören para ve kâr ortadan kalkacak, herkes aynı seviyede işçi olacak, herkes üretebilecek, üretecek ve üretilenler herkesin yararına sunulacaktı. 1824'de ABD'de 9000 kişilik cooperation köyünü kurdu. Başarılı olamadı. 1829'da İngiltere'ye geri döndü. Kooperatif birlikleri kurulmasına öncülük etti. Bu akım bir süre geçerli oldu. 1830'da 300, 1832'de 500 kooperatif kuruldu. Ufak bir bedelle kooperatife üye olanlar oluşan fonlarla ucuz alım satımın sağlanacağı dükkânlar açacak, doğan kâr ortaklara verilecek, bu arada işçi çocuklarının eğitimi de sağlanacaktı. Sonunda bu birlikler dağıldı. Owen'in fikirleri yaşadığı günün koşullarına göre çok ilerici idi ve onun ölümünden çok sonra önem kazandı.
