İNGİLTER'NİN İLK KAPİTALİSTLERİ
SEEBOHM ROWNTREE
Benjamin Seebohn Rowntree 7 Temmuz 1871'de York'da doğdu. 1 Ekim 1954'de ölünceye kadar hayatta iki amacı oldu. Babası ve kardeşleri ile beraber babasının kurduğu işi büyütüp, genişletmek ve büyük bir şirket haline getirmek. Diğeri ise çevresinde gördüğü sosyal eşitsizliklere çareler aramak ve kendi şirketinde ‘Scientifîc Management' bilimsel yönetim kurallarını uygulamak, çalışanların ekonomik ve sosyal yaşamını yükseltmek idi. Aile şirketleri küçük bir kasaba firması iken, Seebohm'ın, kendi hatıra defterine 1885'de yazdığı bir not ilgi çekicidir.
‘Paraya güvenme fakat para sana güvensin - Oliver Wendelle Holmes'
Seebohm'ın babası Joseph Rowntree (1836-1859) enerjisini iş hayatı ve sosyal hizmetlere adamıştı. 1862 yılında başladıkları kakao ticareti imalâta dönüştü fakat 1875'de Joseph I kendini halâ bir ‘bakkal dükkânı' sahibi gibi görüyordu. 1883'de işletmede 300 kişi çalışmaya başladı. Joseph 1880 ve 1890'lardaki üretim konusundaki gelişmeleri çok hızlı bir şekilde fabrikasında uyguladı. 1881'de ilk kez ‘crystallised gum pastille' ve sonra da ‘Elect Cocoa' ürünlerini piyasaya sürdü. Böylece Cadbury'e rakip bir firma. Birminghamdan yaklaşık 150 km kuzeyde York'da, giderek büyümeye başladı.
Rowntree ailesi birkaç nesilden beri Quaker idi. Quaker düşüncesi Joseph I ve oğlu Joseph II'yi bütün politik ve sosyal sorunları, bir ahlâk sorunu gibi, görmeye ve insanları, daima insancıl değer yargıları ile değerlendirmeye yöneltti (Briggs; 1961, 4-11)
Bu ortamda yetişen 18 yaşındaki Seebohm 1889'da babasının Cocoa Works isimli, şirketinde, kimya laboratuarlarında bir araştırma ve analiz teknisyeni olarak işe başladı. Kendini, büyüyen aile şirketinin önemli bir üyesi olarak kabul ettirdi ve 1897 Mart'ında, limited şirket haline dönüşen aile firmasının yönetim kurulunun etkin bir üyesi oldu. Şirket, bu sıralarda yasal zorunluluk olmamasına rağmen haftada 48 saat çalışma süresini uyguluyor, fazla mesaide çalışanlara bedelsiz yemek veriyor, işçilerin boş zamanlarında fabrikada konser salonlarında çalışanlara konser verdiriyordu.
1890'ların ortasında işçi miktarı 900'e yüzyılın sonunda 2000'e ve 1910'da da 4000'e ulaşmıştı. Eskiden işçilerini tek tek işe alan, her biriyle çok yakından ilgilenen baba Rowntre şimdi işin büyüklüğü nedeniyle bunu yapamaz olunca, ‘Cocoa Works Magazine' çıkararak, endüstride ilk kez, yönetim ile çalışanlar arasında şirket içi yayın yoluyla iletişimi kurdu (Briggs; 1961, 33-35).
Seebohm Rowntree 1897'de 26 yaşında evlendiğinde kendini kanıtlamış iyi bir iş adamı ve sosyal sorunlara çare arayan bir araştırmacı idi. Yaptığı bir araştırma sonucunda iki türlü yoksulluk olduğuna karar verdi. Birinci gurup çok düşük geliri olan ve bu gelirle yaşamak için gerekli minimum ihtiyaçlarını karşılayamayan ve gelirini iyi kullanamayan yoksul düşen gurup, emekçi sınıfının yüzde 15'i ve toplam nüfusun yüzde 10'u birinci guruba giriyordu. Bunların durumunun düzelmesi için XIX. yüzyılda yardımlaşma örgütlerinin önerdiği tutumlu davranmak, kendi başına çok çalışmak yeterli çareler değildi. Ücretlerin artması, tam istihdam ve sosyal güvenlik gerekli idi.
İkinci tip yoksulluğu ise Rowntree karakter zayıflığından çok, emekçi sınıfının içinde yaşadığı kötü hayat koşullarının sonucu olarak gördü. Kendi kendine çok çalışma ile sorunların çözüleceğine güvenmek yanlıştı, akıllı yasalar gerekliydi.
O zamanın sosyal iktisatçısı Rowntree'ye göre emekçiden bir işverenin alacağı verim ilkin o çalışana ne verdiği ile ilişkilidir; ‘Ve onun için emeğin verimliliğini artırmak ona minimum bir yaşama olanağı yaratmakla mümkündür.' Rakip Amerikan endüstrisinin üstünlüğü işçilerinin daha iyi gıda alması ve bakımlılığından kaynaklanmaktadır (Briggs; 1961, 87-88). Seebohmin uzun süreli gayretleriyle 1901 Fabrika Yasası ‘The factory act of 1901' yürürlüğe girdi, onu 1912'de kömür işçileri için asgari ücret yasası takip etti.
Quaker geleneklerine bağlı olduklarından Seebohm ve babası Joseph reklâmdan kaçındılar. Cumartesi günleri Seebohm bazı işçileri deniz kıyısına - Scarborough'a gezmeye götürerek, onların sürekli olarak görüşlerini ve önerilerini almayı gelenek haline getirdi. 1904'de Seebohm ve babası ilk kez özel emeklilik programını yürürlüğe koydular. Birinci Dünya Harbi sırasında Lloyd George'un sosyal güvenlik dairesi başkanlığına atadığı Seebohm şöyle diyordu; ‘Sosyal güvenlik bir şirket organizasyonundan uzak, seri halinde bazı faaliyetler değildir. Hangi koşullar içinde olursa olsun çalışanların iyi bir şekilde çalışmasına gerekli saygıyı gösterecek bir metoddur' (Briggs; 1961, 118). ABD'de F.W.Taylor'un 1911'de yayınladığı Principles of Management isimli kitapta önerilen metotların iş hayatına genel, olarak uygulanması, özellikle Rowntree fabrikalarında bu metotların denenmesi, Seebohn için önemli bir hedef oldu.
1921'de ABD'ne yaptığı geziden çok etkilendi. Dönüşünde sorulan bir soruyu şöyle yanıtlıyordu (Briggs; 1961, 164). ‘Amerika halâ bir fırsatlar ülkesidir. Ateşli, hareketli bir büyüme gücü kendi kendini ateşlemektedir. Bütün yarattığı sorunlara karşın müthiş bir servet yaratma kapasitesine sahiptir' Bir başka etkilendiği konuyu da şöyle açıklıyordu ‘Bir Amerikalı sanayici ile tanıştım. Fabrikasında uyguladığı metotlardan yakınıyordu Yeni buluşları ve makineleri hemen üretime sokmaya hazırlıklı idi. Bana gösterdiği halen kullandığı makinelere dört milyon dolar harcadığını, fakat onları bir kenara atıp yeni çıkan ve maliyetleri yüzde on düşüren makinelere yatırım yapacağım, böylece rekabete karşı büyük üstünlük sağlayacağını anlattı' ABD'yi ziyareti sırasında, Seebohm ilgi konusu olan sosyal sorunlara ilişkin Quakerlerin merkezi Philadelphia'da 11 konuşma olmak üzere bütün ABD'de 150 konuşma yaptı ve konferans verdi.
1922'de başlayan endüstrideki sıkıntılar ve 1938'de çikolata fiyatlarının, talebin düşmesi nedeniyle büyük bir iniş göstermesinden dolayı krizli bir döneme girildi. Şirkette yönetim ile ilgili önemli reformlar, Seebohm'un idare meclisi başkanlığı sırasında gerçekleşti. İşlevlerine göre yönetime geçildi. Görev tanımları yapıldı. Ayrıca 1931'de İngiltere'deki ve dışındaki sahibi oldukları bütün şirketlerin yönetiminden sorumlu ikinci bir yönetim kurulu organize edildi. 1939'da Rowntree firması Cadbury'den sonra İngiltere'nin ikinci en büyük çikolata ve şekerleme şirketi oldu.
1900'lerde başlayan kâr paylaşımı ‘Profit Sharing' politikaları iş hayatının harmoni içinde çalışmasını sağlayan ilk uygulamalar olarak görülüyordu. Bu konuda Rowntree yaptığı araştırma sonucunu şöyle özetliyordu: (Briggs; 1961, 240-334-33;
‘Sanayi organizasyonlarının geçmişteki evreleri mülk sahibi - köle, Lord/senyör-serf, Efendi-hizmetçi idi. Şimdiki evre, işveren-işgören evresidir.
Bundan sonraki evre yönetim ve işçi ortaklığı ve kapitalin ona bağlılığıdır.'
ABD'yi Ekim 1951'de son ziyaretinde Cincinati'de yaptığı bir konuşmada şu noktalar üzerinde durdu. ‘Demokrasinin dört ana kuralı politikadan endüstriye aktarılabilir:
İnsanların kendi yasalarını yapması hakkı
Doğrudan olmasa bile onların yasaların uygulanması konusunda konuşma hakkı
Bağımsız yargı tarafından korunma hakları
Yazılı veya sözlü hükümeti eleştirme özgürlüğü
York'da biz bunları şirketimizin bünyesinde özleştirdik. Yasalar fabrika ‘kurallarıdır' ve bunlar merkezî çalışma komitesince ‘The Central Work Council' belirlenmiştir. Yönetim paylaşımı, işçilerle yakın ilişki içinde olan ve yönetimin temsilcisi ustabaşılara ve işçilere danışılarak seçilme şeklinde olmaktadır. The Appeal Committe-Temyiz Komitesi anlaşmazlıklarda bağımsız yargı niteliğindedir.
Kişisel haklara tecavüz etmeden, çalışma ortam ve metotlarına dönük olmak koşuluyla
eleştiri serbesttir ve teşvik edilmektedir.
Bütün bunlar yeterli değildir. Şirket hakkında kâr dahil her alanda şeffaf bilginin paylaşımı, firmaya bağlılık, sadakat ve işbirliği içinde çalışma, bu anayasal koşullara eklenmelidir.'
Bu son gezisinde Seebohm Philadelphia'da Quaker'lerle tekrar görüştü. Walter Reuther e buluştu, Mr & Mrs J.D.Rockefeller ile yemek yedi ve dönüşünde 1 Ekim 1954'de kalp sektesinden aniden öldü. Ölümünden iki gün önce, çok çalıştığı bir gün sonunda, Londra'daki iş yerinden yağmurlu ve soğuk bir gece yarısı çalışma saatleri dışında şoförünü rahatsız etmemek için evine yürüyerek gelmişti. Bundan birkaç hafta önce, bir dostunun sorusunu şöyle yanıtlamıştı; ‘Niçin bana nasıl olduğumu soruyorsun? Eğer bu gece öleceğimi bilsem, bu beni bugün, günün geri kalan kısmında yapmayı planladığımı yapmaktan alıkoyamayacaktır.'
Seebohm Rowntree ardında sosyal konularla ilgili bir çok kitap ve makale bıraktı. Rowntree şirketi giderek büyüdü ve bir imparatorluk haline dönüştü.
Bundan 10 yıl kadar önce bir başka dünya devi Nestle'nin hisse senedi çoğunluğunu ele geçirmesiyle bağımsızlığını yitirdi.
İngiltere'den sonra hatta ona paralel Almanya, Hollanda ve Fransa gibi başka batı ülkelerinde de endüstrileşme hareketi kendini gösterdi. Avrupa dışında endüstrileşme en büyük kalıcı örneğini ABD'de verdi.
