ENDÜSTRİLEŞEMEMENİN NEDENLERİ ;1
Alman İmparatorunun elçisi olarak Kanuni Sultan Süleyman nezdine gelen Busbecq 1555 Nisan'ında Amasya'da Osmanlı Padişahı tarafından kabul edildikten sonra izlenimlerini şöyle anlatmıştı(Kuran; 2000, 72);
‘Biz huzurda iken büyük bir kalabalık vardı. Bu koca mecliste hiçbir adam yoktur ki, haiz olduğu mevkii ve rütbeyi kendi şahsî liyâkati ve cesaretine borçlu olmasın... Türklerde şeref ve makam, idari mevkiler liyâkat ve maharetin mukâfâtıdırlar. Namussuz, tembel ve atıl olanlar hiçbir zaman yükselmezler, ehemmiyetsiz ve hakir bir halde kalırlar. Türklerin neye teşebbüs ederse muvaffak olmalarının, hâkim bir ırk haline gelmelerinin ve her gün hükümetlerinin hudutlarını genişletmelerinin hikmeti budur'
İmparatorluk böylesi bir yüksek seviyede iken acaba neden endüstrileşmeyi gerçekleştirememiştir. Bu konudaki çok çeşitli görüşler aşağıda özetlenmiştir. Prof. Niyazi Berkes (Türkiye İktisat Tarihi, 1969) adlı kitabında “Osmanlı devlet yapısı kapitalizme geçişe el vermez. Doğu'da devlet ‘değişmez düzen' üstüne kurulur ve amacı ‘düzen sağmak, ‘düzen'i devam ettirmektir. Bu yalnız Osmanlı devlet düzenine ait bir özellik değildir. Batı'da bir çok feodal devlet, kapitalist gelişmeleri engelleme ve eski düzeni sürdürme yolunda çaba göstermiştir. Bu çabalar kapitalist gelişmeleri frenlese bile, bir çok durumda aşılmaz bir engel olmamıştır” der. Bundan dolayı toplumdaki gelişmeleri temel almayıp, yeni ve daha ileri bir üretim biçimine geçilemeyişinin yalnız devlet biçimiyle açıklanması acaba ne derecede yeterlidir ? (Avcıoğlu; 1974, 43)
XVI. yüzyıla, hatta XVII. yüzyıla kadar başarılı olan ve şimdi çatırdamakta olan Osmanlı ideal düzenin bozulması gibi görülen bu gelişmeler, Fransız yazar V.B.Loutsley göre kapitalizmin doğum sancılarıdır (Avcıoğlu; 1974, 35).
Bir başka Fransız tarihçisine Maxime Rodinson'a göre ise “ hayır ortada gebelik yoktur, -kapitalizme geçişin gelinlik kız çağı yaşanmaktadır. Eğer gelin kısırsa doğum yapma olanağı yoktur. Bu kısırlık ise Rodinson'a göre, Müslüman toplumların kapitalizmi yaratamadığını kanıtlamaz. Bütün sorun konjünktür sorunudur. Kapitalizme geçişte ne İslamiyet ne de toplumsal düzen bir engeldir. Sorun konjünktürün yakalanamamasıdır (Avcıoğlu; 1974,44).
Eğer biz de aynı konjünktür içinde olsaydık, Avrupa'dakine benzer bazı gelişmeler yaşasaydık, Avcıoğlu'na göre biz de böyle bir devrimi yaşayabilirdik. O, endüstri devriminin Osmanlı toplumunda gerçekleşmemesinin nedeni olarak dış engelleri görür.
Türkiye'de düzenin çöküntüsünden sonra kapitalizmin gelmesi gerekirken, ‘bozuk düzen'i sürdürmek isteyen tutucu güçler elinde din, gelişmeyi frenleyici bir rol oynamıştır. Ulema, din adına modernleşmeye karşı çıkmıştır. Bugün de mevcut düzenden çıkar sağlayan sınıf ve
tabakalar halkın uyanışını engellemek için dini bir silah olarak kullanmaktadır. Oysa Osmanlı devletinin yükseliş döneminde böyle bir durum söz konusu olmamıştır (Avcıoğlu: 1974, 47).
