Çevreye bakış:

1. Üretici ve ‘üst' ilişkileri eskisine oranla çok daha fazla gelişmiştir; ‘Devlet Baba'ya şu ya da bu şekilde sırtını dayayamayan bir işletme, küçük, orta ya da büyük olsun yaşayamaz duruma gelmiştir. Özellikle son yirmi yılda. Türkiye'de ‘babası' olmayan sahipsiz kalmıştır. Bu ilişkiler 1950'den sonra hızla artmış 1983'den sonra da doruğa erişmiştir. Firmalar ‘Devlet Baba' olduğu için yaşayabilmişlerdir. Ekonomik bir birim olarak sağlıklı, kârlı çalışma, dengeli büyüme düşüncesi olmamıştır. Olamamıştır. Devlet yöneticisi sınıfının sanayici ile ilişkisi dolaylı sermaye ortaklığı şeklinde, görünmez çıkar ortaklığı şeklinde çok gelişme göstermiştir. Özellikle bu ilişkiler devlet ihâlelerinde ‘işbirliği' şeklinde kendini somutlaştırmıştır. Bu ilişkilerin yankılandığı bir başka yer de yatırım teşvik tedbirlerinden yararlanmak isteyen firmaların yurt dışından satın aldıkları mallarda satıcı firmadan malın gerçek değerini değil, onun çok yükseğini gösteren naylon fatura alması, bu faturayı yatırım malının gerçek değeri gibi gösterip devletten hak ettiğinin üstünde yarar sağlamasıdır. İlgili bürokratlar ya doğrudan, ya da dolaylı olarak bu eylemlere çıkarları olduğu için, ya da çıkarları olmadan da göz yummuşlardır.

‘Devlet malı deniz, yemeyen domuz' özdeyişi en yüce makamda bulunanların ‘ben yaptım oldu', ‘ben verdim, ne olmuş yani' felsefesiyle toplumun bütün katmanlarında geçerli hale gelmiştir.

Buna en iyi örneklerden olarak Türkiye Atom Enerjisi Kurumunun görevi her ne ise, yüzde 90'ı işe bile gelmeyen veteriner, sağlıkçı, ziraatçı ile dolması ya da vali adedinden üç misli merkez valisi olması gösterilebilir. Üst sınıfın ayrıcalığı öylesine artış göstermiştir ki artık onlara ve onların çocuklarına ‘yasalar işleyemez' olmuştur. ‘Bektaş Ağa'dan daha etkin olmuşlardır.

Batı'daki içkili olduğu için tutuklanan çocuğunu almak için polisin çağrısı üzerine bizzat, baba olarak karakola giden başbakana, kongreye yalan söylediğinden hakkında görevden alınması için soruşturma açılan başkana, arabasını limitinden fazla hızla sürdüğü için görevinden alınan yüksek mahkeme yargıcına, bir polis araştırmasına müdahale etmesi nedeniyle görevinden istifa etmek zorunda kalan bakana, bu ülkede gülünüp geçilmiştir; bu olaylar şaka gibi görülmüştür. Ve görülmektedir.

Ayrıca bankasındaki mevduatı kendi şirketlerine kullandıran, büyük holding sahibi iş adamları, bu eylemlerinin yasalara aykırı olması nedeniyle bankalarına devletçe el konunca kârlı işletmeleri olduğu için değil işletmelerinde işçi çalıştırdıkları, istihdam yarattıkları, vergi verdikleri, faaliyet yarattıkları için affedilmeleri gerektiğini savunmuşlar, ‘timsahın gözyaşlarını' dökmüşlerdir.

2. Yabancı ve yabancıya bakışda da önemli değişiklikler olmuştur. Özellikle orta ve büyük firmalar yabancı şirketlerle işbirliği, ortaklık, know how, ya da lisans anlaşmaları yaparak teknik bilgi seviyelerini arttırmışlardır. Dışa açılmada çok önemli ilerlemeler olmuştur.

Bunların bir kısmı başarılı olmuş, bir kısmı başarısız olmuştur. Başarılı olanlar arasında çoğunluk payı ya da tamamı yabancı ortağa ait olan firmalar gelmektedir. Bu firmalarda da kayıt dışı ekonomi bağışın ve rüşvetin kibar adı olan belgesiz harcamalar adı altında bir sorundur. Türkiye'ye iyi niyetlerle gelip ceketini bile bırakıp kaçmak zorunda kalan yabancı firmalar olmuştur.

Onların karşılaştıkları en büyük sorun, Türk ortağın benzer ürün imal etmek için tamamı kendine ait ayrı bir firma kurup yabancı ortakla kurduğu firmadan know how kaçırmak yoluyla yabancı ortak kâr payını düşürmesi olmuştur. Diğer yandan yabancı ortağın transfer fiyatları konusu incelenmeye değer ayrı bir sorundur. Ayrıca Türkiye'ye gelen yabancı sermayenin azlığı, azlığının nedenleri, bu isim altında gelen sermayenin çoğunun kara para olduğu araştırmaya açık ayrı bir konudur.

Aile şirketi konumundaki işletmelerde eskiye göre çok fazla değişiklik gözlenmemektedir. Belki fark, aile dışından bir ya da birkaç yöneticiyi işin başına getirmeleri önemli bir gelişmedir. Fakat aile bireyleri ile yönetici ilişkileri yöneticinin çoğu kez normal iş zamanının, en az yarısını alır. Yöneticiye karşı ‘çok tedbirli' bir güven vardır. Eğer işletmeyi kuran baba sağsa çocuklar genelde onun kontrolündedir. Ancak ölüm, hastalık ve nadiren zamanı geldiği için firma çocuğa ya da çocuklara bırakılır. Eğer çocuk değil çocuklar söz konusu ise, çok az örnek dışında, firmanın ömrünün sona ermesi büyük olasılıktır.