Mahmut Esat Bozkurt Atatürk'ün yakın çalışma arkadaşlarındandır. Türkiye'de modern hukukun temellerinin atılmasında önemli katkılarda bulunmuş bir devlet adamıdır. 1892 yılında Kuşadasında doğdu. Babası Kuşadası'nın ileri gelen ailelerinden Hacımahmutoğulları'ndan Hasan Bey'dir. İzmir İdadisi'nde okudu. Daha sonra Abdülhamid'e karşı mücadeleye katılan dayısı Ubeydullah Efendi ile birlikte İstanbul' a gitti.1908'de girdiği Hukuk Mektebi'ni 1911'de bitirdi.1912'de gittiği İsviçre'de Lozan ve Freiburg üniversitelerinde yeniden hukuk öğrenimi gördü. Freiburg'da ‘' Osmanlı Kapitülasyonları Rejimi Üzerine'' isimli teziyle ve ‘'Summa Cum Laude'' - Ali'yy-ül-a'la – (en yüksek) onur derecesiyle 1919'da hukuk doktoru oldu.
Doktora Tezini hocaları karşısında savunurken ,tezin sonuç bölümünde Mahmut Esat şöyle diyordu: ‘'Kapitülasyonlar çağdaş anlamda bir antlaşma değil , bir ahitnamedir (anlaşmadır). Ahitname olduğu için verenin taraflı iradesiyle geri alınabilir.Kaldı ki bir antlaşmayı bile tek taraflı olarak feshetmek mümkündür.Öte yandan , 1908'denberi bir meclisin Türkiye'de varlığı , meclisin yanı sıra öteki anayasal kurumların varlığı karşısında kapitülasyonlardan yararlanan devletlerin , uluslararası hukukun çağdaş hükümleri karşısında direnmeleri mümkün değildir.'' Hocaları bilimsel gerçeklik karşısında onu onayladılar.Tarih 24 Mart 1919'du .Henüz Mustafa Kemal Samsun'a çıkmamıştı. (İnce, Mahmut Esat Bey , neden Bozkurt ? – 1-10 Aydınlık Gazetesi 4,5,6,7,8,9,10 Mart 2013). Bilindiği gibi kapitülasyonların kaldırılması 24 Temmuz 1923 ‘de imzalanan Lozan antlaşmasıyla oldu.
Yurdun işgali üzerine, Mahmut Esat, arkadaşları Şükrü (Saraçoğlu) ve Nuri Beyler'le Anadolu'ya döndü. Efelerle beraber Kuvvayı Milliye'ye , Milli Mücadele'ye katıldı. Gerçi yurda dönüşü öyle kolay olmadı: Yunan ayaklanması sonucu Mora'dan göç eden Hacı Mahmutzade'nin oğlu Saraçoğlu Şükrü ile birlikte trenle İsviçre'den Napoli'ye trenle geldiler. Napoli'de Türkiye'deki İtalyan işgal kuvvetlerine silah götüren bir şilebe gizlice, kaçak bindiler. Şilep Ege sularına girince kaptan bir telgraf alır.''Luccini gemisindeki kaçak iki Türk Esat ve Şükrü isimli iki jöntürk'dür. Müşterek çıkarlarımız açısından karaya çıkmaları ne pahasına olursa olsun engellenmelidir. İmza : Venizelos''. Ayni sıralarda Paris Konferansı Başkanı Clemenceau da bir başka telgrafı okumaktaydı: ‘'Mahmut Esat ve Şükrü iki nüfuzlu jöntürktür. Karaya çıkmaları kesinlikle engellenmelidir.''. Gerçekten Kuşadası'nda karaya elleri kelepçeli çıktılar. Kuşadası komutanı Luca isimli teğmen millicilerin dostuydu. Onları Osmanlı hükümeti adına almaya gelen kaymakam da millicilere yakındı.O gece Esat ve Şükrü nöbetçilerin gafletinden dolayı kaçmayı başardılar. Ertesi gün Mahmut Esat Cidal – Direniş Cephesi'ne katıldı Yunanlılarla çatıştı. Kurtuluştan sonra kırmızı yeşil şeritli İstiklal Madalyası ile ve milis yüzbaşısı rütbesiyle onurlandırıldı.
2 Ağustos 1926 günü gece yarısı İstanbul'a gitmekte olan Fransız yolcu gemisi Lotus'la, kömür yüklü Türk şilebi Midilli adası dolaylarında çarpıştı. Bozkurt ikiye bölündü ve battı. Bozkurt'tan 8 Türk vatandaşı boğularak öldü..Lotus'un yardımcı kaptanı Demons ve Bozkurt'un kaptanıHasan İstanbul'a geldiler. İkisi de tutuklandı. Dava sonucunda yardımcı kaptan 80 gün hapis ve 22 lira para cezasına Hasan kaptan biraz daha fazla cezaya çarptırıldı. Türk mahkemesinin bu kararı Fransa'yı öfkelendirdi. Diplomatik girişimlerde bulundular. Davanın Fransız mahkemelerinde görülmesini istiyorlardı. Türkiye Cumhuriyeti hükümeti 2 Eylül 1926'da yargı yetkisi konusundaki uyuşmazlığın Lahey Adalet Divanı'na götürülmesi teklifini red etmeyeceğini bildirdi. Fransa yetkinin kendi mahkemelerinde olduğunu iddia ediyor, tazminat talep ediyordu. Mahmut Esat ,23 Kasım 1924'den beri TC Adalet Bakanı idi. 34 yaşındaki genç bakan bir gece Mustafa Kemal ile baş başa konuyu çalışıyorlardı. Mahmut Esat Paşa'ya şöyle der: ‘'Paşam, izin verin Lahey Divanı'na gidelim. Kim haklı kim haksız orada belli olsun. İzin verirseniz davamızı orada ben savunayım. Fransızların istediğini yapar da bunları salverirsek Fransız'ın karşısında boyun eğmiş olacağız. Halbuki Lahey'de kaybetsek dahi uluslararası bir mahkemenin hükmüne uymak büyüklüğünü göstermiş oluruz .İzin verin Lahey'e gidelim. Ben orada savunmayı üstleneyim. Eminim kazanacağız… Kaybedersem dönmeyeceğim Paşam..''. Mustafa Kemal Paşa onu şöyle yanıtlar : ‘'Güle güle git ! kazanacaksın. Kazanmasan da bu millet seni gene bağrına basacaktır Mahmut. Müsterih ol! ‘'. Mahmut Esat güçlü bir heyetle Lahaye gider ve Türkiye'nin savunmasını o yapar. Lahey Adalet Divanı ‘'Türkiye, 24 Temmuz 1923 tarihli İkamet veYargı Yetkisi Hakkındaki Lozan Sözleşmesinin 15.maddesine ve uluslararası hukuk ilkelerine aykırı hareket etmemiştir'' şeklindeki kararını verir. Bu nedenle de Mahmut Esat'a Bozkurt soyadı verilir.. Böylece Osmanlı Devleti'nin ölüm nedenlerinden biri olan kapitülasyonların , özellikle hukuk konusundaki kapitülasyonların önü uygulamada da kesinlikle kapanmıış olur.
Mahmut Esat,12.7.1922 – 24 Eylül 1923 arasında Rauf Orbay'ın kabinesindeTürkiye'nin ilk İktisat Bakanlığını ve 23.11.1924 – 27.9.1930 arasında İsmet İnönü'nün hükümetlerinde Adalet Bakanlığınıyapmıştır. Seçim bölgesi İzmir'den 1.,2., 3,. 4., 5., 6., ve 7., Dönem milletvekili olarak TBMM'de bulunmuştur. 21.12.1943 ‘de elli bir yaşında bu dünyadan İstanbul'da ayrılmıştır.
30 yaşında İktisat Bakanlığı zamanında Mahmut Esat ,Ziraat Bankası'nın ıslahını, çiftçi kooperatiflerinin kurulmasını,esnaf örgütlerinin yeniden organizasyonunu ve Emlak ve Eytam Bankası'nın kurulmasını sağlamıştır. 17.2.1923'de İzmir'de ilk İktisat Kongresi'ni toplamıştır. Adalet Bakanlığı döneminde ise 17.2.1926'da Türk Medeni Kanunu,1.3.1926'da Türk Ceza Kanunu, 19.4.1926'da Kabotaj Kanunu, 22.4.1926'da Türk Borçlar Kanunu, 29.5.1926'da Türk Ticaret Kanunu,18.6.1926 tarihinde Türk Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu gibi yeni Türk hukuk sisteminin temel yasalarının hazırlanmasını ve yürürlüğe girmesini sağlamıştır. 27.9 1927'de Lotus Davası'nı kazanmıştır. Mahmut Esat'ın 3.4.1930'da kadınların belediye meclislerine seçme ve seçilmeleri hakkındaki ve 5 .12. 1934'de kadınların milletvekili seçme ve seçilmeleri hakkındaki yasaların hazırlanması ve yürürlüğe girmesinde büyük katkısı olmuştur. 21 .12.1943'de de Mason localarının kapatılmasında önemli bir rol oynamıştır.
Özdemir İnce Mucize Özünal'ın Mahmut Esat: Bozkurt , kalpak ve Kartal isimli, belgesel romanının k 165. Sayfasından şu kısa öyküyü nakletmektedir : Mahmut Esat Adalet Bakanı olarak Anadolu'da yaptığı bir gezide tarlada korkuluklara asılmış , şeriye mahkemesi tarafından Arapça yazılmış ,sararmış bir yazı gördü. Bu bir mahkeme kararı idi . Kadı, şeriat adına , ekinlere zarar veren çekirgelerin , fuzuli tecavüz ettikleri, haksız el attıkları yerden çekip gitmelerini emrediyordu. Mahmut Esat bu belgeyi çantasından çıkardı ve Mustafa Kemal'e gösterdi. ‘'İş bu kadar vahimdir Paşam. Halkın Cumhuriyeti, adaleti gökyüzünden indirip cumhuriyetin hakimi eliyle , savcıları eliyle halka vermelidir.''dedi ve çantasından yeni iki belge daha çıkardı ve devam etti. ‘'Bakınız bunları vekaletimiz bir kitap halinde yayınlayacaktır ki artık Mecelle'nin anlaşılıp uygulanmasına imkan kalmadığı iyice anlaşılsın.''. Masadakiler belgeleri elden ele dolaştırdılar. Mustafa Kemal : ‘' Tamam, peki , dedi. Hatırlar mısın , ben sana bir kaç yıl önce bir soru sormuştum. ‘' ‘'Evet Paşam, buyurunuz''. Mustafa Kemal devam etti : ‘' Bütün bu kanunları çıkardın, yasaları yaptın, mahkemeleri kurdun,diyelim. Peki, bu yeni mevzuatı uygulayacak hukukçuları nereden bulacaksın?''. Mahmut Esat belli belirsiz gülümsedi. Paşa'ya o zaman verdiği yanıtı , Paşa unutmuş olamazdı. Mahmut Esat ayağa kalktı bütün heyecanıyla yanıtını tekrarladı: ‘'Bulmayacağım Paşam. Onları ben yetiştireceğim.'' Açılan Hukuk Mektebi'ne ‘'Leyli Yurdu Masarifi'' diye yeni bir fasıl açıldı. Halk çocuklarının yatacakları, karınlarını doyuracak, ders çalışacak bir yer gerekiyordu. Para yoktu. Sağdan soldan ödenekler kırpıldı. Bu olanak sağlandı. Ve Cumhuriyetin yargıç ve savcıları böyle yetiştirilmeye başlandı. Adnan Menderes gibi öğrenimleri yarı kalmış milletvekilleri de bu okulda öğrenimlerini tamamlama fırsatı buldular.
Mahmut Esat Bozkurt , Atatürk Rönesansı'nın en sağlam temel taşlarından biridir. Cumhuriyet'in öncü gençlerindendir. Bilgilidir. Entelektüeldir. O, artan görev harcırahlarını bakanlık mutemedine geri verme alışkanlığında olan bir ahlak anıtıdır. Onun ön ayak olduğu bugün de yürürlükte olan Medeni Kanun ailede kadın erkek eşitliğini sağladı. Resmî nikahı zorunlu hale getirdi. Tek eşle evliliği yasalaştırdı. Kadınlara istediği mesleğe girebilme hakkını verdi. Kadınlara mahkemelerde tanık olma hakkını sağladı. Miras ve boşanmada kadın erkek eşitliğini getirdi . Patrikhane'nin din işleri dışındaki yetkilerini kaldırdı. Adalet Bakanı Dr. Mahmut Esat Bozkurt Medeni Kanunu'nun gerekçesini şöyle açıklamıştı: ‘'Yasaları dine dayanan devletler, kısa zaman sonra memleketin ve milletin isteklerini tatmin edemezler. Çünkü dinler değişmez hükümler ifade ederler. Hayat yürür, ihtiyaçlar sürekli değişir, din kanunları, mutlaka ilerleyen hayatın huzurunda şekilden ve ölü kelimelerden fazla bir değer , bir anlam ifade etmez. Değişmemek , dinler için zorunludur… Esaslarını dinlerden alan yasalar uygulanmakta oldukları toplumları (gökten ) indikleri ilkel devirlere bağlarlar ve gelişmeye engel belli başlı etken ve unsurlar sırasında bulunurlar.'' (Ferit İlsever, Cumhuriyet Devrimi Kanunları, Kaynak Yayınları, İstanbul, shf 54) . Bu yasa ile Türkiye Cumhuriyeti'nde Devlet ve din işleri biribirinden tam olarak ayrılmıştır. Toplum artık laiktir. Bir mucize gerçekleşmiştir.
Mahmut Esat Bozkurt Anakara Üniversitesi. Hukuk Fakültesi ve Siyasal Bilgiler Fakültesin'de Anayasa Ve Devletler Hukuku profesörlüğü de yaptı. Bozkurt'un ‘'Lotus Davsaında Türkiye – Fransa Müdafaaları (1927), Türk İhtilalinde Vatan Müdfaası (1934), Türk Köylü ve İşçilerinin Hakları (1939), Devletlerarası Hak (1940), Atatürk İhtilali (1940), Aksak Timur'un Devlet Politikası (1943), Masonlar Dinleyiniz !, Liberalizm Masalı isimli eserleri bulunmaktadır.
