GEORGE ZARİFİ (1806 – 1884)
Zarifi ailesi 1700'lerin sonlarında Osmanlı İmparatorluğu'nun Avlonya Sancağı'ndan İstanbul'a geldi. George Zarifi 1806 da doğdu. Yunan bağımsızlık savaşı başlayınca aile o tarafı destekledi. Başlangıçta hareket başarısız olunca aile Odesa'ya göç etti. Odesa , konuşulan diller arasında Rumca'nın da bulunduğu bir ticaret şehriydi. Odesa'dan sonra aile İstanbul'a yerleşti. George Zarifi İstanbul'un muteber tüccarlarından Dimitri Zarifiripoulo'nun kızıyla evlendi. 1840'da iki ailenin ortaklığıyla Zarifi – Zafiripoulo şirketi kuruldu.(Murat Hulkiender; Bir Galata Bankeri'nin Portresi: George Zarifi, 1806 -1884, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul, 2003).
Zarifi ,1850'den itibaren devlete kısa vadeli krediler veren bir çok şirketin kuruluşuna katıldı. Kısa bir sürede İstanbul'da , Galata'nın ileri gelen bankerlerden biri oldu. Her yıl 20 bin kese devletin vereceği ve 30 bin kese bankerlerin koyacağı sermaye ile kurulan Dersaat Bankası'ının ortağı oldu. Banka devlete verilen kredilerin geri ödenmemesi ve devletin piyasaya faizsiz kaime sürmesiyle , dört beş yıllık bir ömürden sonra, 1851'de tasfiye edildi.
6 Nisan 1853'de Banka – i Osmani'nin kuruluş imtiyazı alındı. Bankanın amacı: Tağşiş edilmiş paraları tedavülden kaldırmak, onların yerine altın ve gümüş mecidiyeler koymak, kambiyo kurunu 1 sterlin = 110 kuruş olarak sabitlemek, kaimeleri piyasadan çekmek idi. Buna karşılık devlet her yıl bankaya 60 bin kese verecek ve toplam meblağ bankanın imtiyazı bitince devlete geri ödenecekti. Kurucular listesinde üç yabancıya izin verildi. Onlar George Zarifi, Charles Hanson ve David Glavany idi. On iki kişi de Osmanlı uyrukluydu. Düzoğlu Hoca Mihran yönetim kurulu başkanı , Zarifi de denetleme -teftiş- komisyonu başkanı oldu.
1854 Kırım Savaşı sırasında , öncesinde ve sonrasında devlet, savaş masraflarını karşılamak için büyük bir borç yükü altına girdi . Para ihtiyacı kısa vadeli kredilerle Galata bankerlerinden ve iki kez de dış kaynaklardan borç alınarak karşılandı.Toplam borç 11.2 milyon sterline ulaştı. Kırım savaşı sırasında İngilizlerin savaşta kullandıkları mühimmatın bedeli de Osmanlı Devleti tarafından ödenecekti. Bu sıralarda saray masrafları da astronomik şekilde artmıştı. Bu yıllarda , Aristide Baltazzi - Baltacı -Hazine – i Hassa'nın resmi bankeri görevini yürütüyor duruma gelmişti. (Https//tanertimur.org/hulkiender- murat/ ).
Harp sonrasında mali sıkıntıya çözüm yolu olarak, maden ve tuzla – memleha- gibi doğal kaynakların gelirlerini iltizamlar olarak , uzun vadeli şekilde, banker ve sarraflara ihale yoluyla verilmesi bulundu. Zarifi Şubat 1856'dan itibaren Zaptiye Müşiri İzzet Paşa ile birlikte madenlerle ilgili ihalelere girdi. İzzet Paşa ihaleyi aldı, Zarifi de teminatları verdi. 20 yıl sürecek olan bu iltizamların bir kısmı arasında Drama ve Filibe altın, gümüş ve bakır madenleri vardı. İltizam bedeli ve gümrük vergisi beş yıllık taksilerle ödenecekti. Toplam ödenecek para 3.010. 000 kuruş idi. İzzet Paşa ve Zarifi ayrıca 31 yıllığına Yanya eyaletinin Golos nahiyesindeki altın, gümüş ve bakır madenlerinin de imtiyazını aldı. Bu kısmın ise yıllık taksidi 50.000 kuruşu gümrük vergisi olmak üzere 70.000 kuruştu ve toplam olarak ödenecek para ise 2.170.000 kuruştu. İzzet Paşa , beklenmeyen bir şekilde iki yıl sonra öldü. Zarifi'ye çok borçluydu. Kabataş'taki konağını ona ipotek etmişti. Konağı Sultan Abdülmecid satınaldı. Borçları da Hazine Zarifi'ye ödedi.
Ereğli Demir İşletmelerini on beş yıl imtiyazlı , on iki hisseli bir şirket işletiyordu. Hereke ve Feshane gibi devlet fabrikalarının, ordunun ve vapurların kömürünü bu şirket karşılıyordu. Sultan Abdülmecid şirketin 8 hissesine sahipti. Diğer hisselere Serasker Rıza Paşa, Saffet Paşa, Ahmet Fethi Paşa, ve Meclis -i Ahkam – ı Adliyye üyelerinden Mustafa Efendi sahipti. Fethi Paşa 1858'de ölünce hissesini Sultan satınaldı. Borçları ve satış bedeli ödendi. Sonra şirkete Zafiropoulo katıldı. George Zarifi maden ve kömürlere ek olarak tüm tuzlaların on yıllık imtiyazını da aldı. Fakat ihtilaflar nedeniyle bu ihale feshedildi. Sonunda devlet tuzu kendi tekeline aldı. Zarifi belirtilen işlerden fazla kar elde edememişti. O asıl büyük karı bankacılıktan kazandı.
Osmanlı Bankası Bank – ı Osmani'ye dönüştükten sonra büyük imkanlara sahip olunca Galata bankerleri pek memnun kalmadı. Banka ise Galata bankerlerinin piyasadaki köklü ilişkilerini kullanma arzusunda idi. Banka, Paris'te imzalana 800.000 sterlinlik kredi anlaşmasına onların da katılmasını sağladı. Banka bankerlerle ilişkilerini daha sağlam düzeye çıkarmak için onlarla Şirket -i Umumiye – i Osmanlı'yı kurdu. Zafiropoulo & Zafiri firması bu projenin öncülerindendi. Diğer ortaklar Aristide Baltazzi, Christaki Zografos, Mısırlıoğlu Bogos, A.Ralli, Stefanovich ve Ortakları, Camondo ve Ortakları , Oppenheimer – Alberti Ortaklığı , S. Sulzbach, Fruhling and Göchen ve Stein kardeşlerin Londra Şubesi ile Bischoffsheim – Goldsmith ve Ortaklarının Londra şubesi idi. Suriye ve Girit'te başlayan isyan hareketleri devlet maliyesini çok zor duruma sokmuştu. Londra'da satın alınan Osman Gazi , Orhan Gazi ve Sultan Mahmut gemilerinin teçhizatı için kaynak yoktu. Bunun ihtiyaç için para bulmak gerekiyordu.. Bu gerekli kredi Zarifi ve Zografos'un aracılığıyla Şirket – i Umumiye -i Osmani tarafından sağlandı. Toplam kredi 230.000 lirayı bulmuştu. Karşılığında Edirne, Filibe ve İslimye'nin 1865 yılı aşar vergileri teminat gösterildi. Bu arada Girit isyanı nedeniyle Yunan uyruklular sınır dışı edildi. Fakat Zarifi'ye dokunulmadı.
Devlet yeni finans kurumlarının doğmasını, rekabet yaratacağı ve para maliyetini düşüreceği için destekliyordu. 1868'de İtibar – ı Umumi -i Osmani şirketi kuruldu. 1870'lerin başından itibaren yerli ve yabancılar özellikle madencilik, ulaşım ve alt yapı projelerine yatırım yapmaya başladılar. Vergi muafiyeti dahil , devlet çeşitli teşviklerle bu girişimlere destek veriyordu. Bu sıralarda tütün tekeli kurulmaya başladı , daha konu çok yeni iken Zarifi ve Zagrafos İstanbul, Galata, Adalar, Üsküdar, ve buralara karayoluyla üç kilometre uzaklıktaki bölgelerin tütün tekelini elde ettiler. Böylece çiftçiden alacakları tütünün vergisini ödedikten sonra, tütünü serbestçe satabileceklerdi. Gerçi tütünün kalitesine göre alt ve üst fiatları önceden saptanmıştı. Bu zor işti. Fakat reji gelirleri karşılığında Hazine'ye büyük krediler açma olanağı veriyordu.
Yaratılmış olan tekel İstanbul tütün esnafının aleyhine idi. 800 esnaf, Sultan Abdülaziz'i etkilemek için tekelin aleyhine bir gösteri yaptı. Zorla dağıtıldılar. Karşı tekelci sermaye ise örgütlendi. Yeni bir şirket kurdu. Zarifi ve Zografos öncülüğünde 1000 lira değerinde 2 000 hisseli bu şirketin 600 hissesini Austro – Turque bankası, 360 hissesini Zarifi , 360 hissesini Zografos, 300 hissesini Şirket- i Umumi satınaldı. Tütüncü esnafı hala çiftçiden tütün almaya ve depolamaya devam ediyordu. Şirketin amacı bunu önlemekti. Şirket ilanlar vererek bir kısım esnafı, memur olarak işe aldı. Kolcular tutarak ve onları silahlandırarak esnafın faaliyetini önlemeye çalıştı. Namık Kemal İbret gazetesinde şirketin sömürüsüne karşı yazılar yazdı. Etkili oldu. Reji kapandı. Hükümet rejiye olan borcunu ve iç ve dış borçlarının taksitlerini ödemek için Şirket – i Umumiye -i Osmani'den ve Credit Austro – Turque bankalarından kısa vadeli 1 milyon sterlin borç aldı . Zafiri ve Zografos bu iki bankanın ortağı idi. Hükümet, böylece onlara olan borcunu yine onlardan aldığı borçla kapatmış oluyordu.
Devlet borçlarını ödeyemez durumda idi. Ergani bakırlarının satışı düşünüldü. Yerli alıcı çıkmadı. Dışa satılması için aracı arandı. Zarifi devreye girdi. 1876 Nisan'ında bir anlaşma yapıldı. Ergani Bakır gelirlerine karşılık, % 12 faizli ve % 6 komisyonla , Zarifi devlete kredi verdi.(Günümüzde ülkemizin yurt dışında aldığı borçlarda da , gazete haberlerine göre, yüzde 9, hatta daha fazla faiz ödendiği belirtilmektedir. Aracı komisyonu verilip verilmediği, verildi ise ne kadar verildiği konusunda bir bilgi yoktur.)
İngiliz Palmira Bankası , Dersaat Bankası , Şirket -i Umumi , Zarifi ile Şirket -i İltizamiye -i Osmaniye'yi kurmaya karar verdiler. İlk sermaye 1.8 milyon sterlin olacaktı ve daha sonra 3.6 milyon sterline çıkarılacaktı ve 30 yıl imtiyazlı olacaktı. Bankanın vereceği kredilere Anadolu'nun bazı eyaletlerinin aşar iltizamı garanti gösterilecekti. Bazı nazırlar aşar gelirlerinin yabancılarla tahsil edilmesine karşı geldiler. Sadrazam Mahmut Nedim Paşa bankanın kurucularının bir milyon sterlinlik çekini Abdülaziz'e verince , anlaşma imzalandı. Daha sonra çıkan halk ayaklanmaları sonucu Mahmut Nedim Paşa iktidarı kaybetti. Bu sırada , Sir Philip Rosenthal ve John Staniford, Turkish Debt isimli , Londra'da 1876'da yayınlanan kitaplarında Zarifi'yi ‘'Sadrazamların dostu'' olarak nitelendiriyordu.
Hüseyin Avni Paşa, Rüşdü Paşa ve Midhat Paşa Abdülaziz'i tahttan indirme için bir araya geldiler. Şehzade Murat sultan olacak ve onun bankeri Zografos'tan bir milyon sterlin borç alınacaktı. Sultan Abdülaziz düşürüldü ve bütün servetine, nakit para, tahvil ve mücevher dahil, el kondu. Paralar Murat'ın culüs merasimi için harcandı. Murat ancak üç ay tahtta kalabildi. Zografos onun ve annesinin mücevherlerini Paris'e kaçırdı .Zografos'tan bir milyon sterlinlik kredinin alınıp alınmadığı bilinmiyor. Murat'ın yerine II. Abdülhamit tahta geçti. Murat'a ve annesine ait mücevherlerin, kendisine karşı her hangi bir darbe girişiminde kullanılmasından korkan Abdülhamit, bunları rehin edildikleri Paris'ten , Paris'e yerleşmiş olan Christaki Zografos'la geri getirtti. Zografos'a bunun karşılığı Hazine – i Hassa'ya ait bazı çiftlik ve gayrimenkullerin 12 yıllık geliri verilecekti. Zarifi de bu anlaşmada kefildi.
93 Harbi ile devletin mali durumu daha da kötüleşti. O sıralarda Devlet'in bankerlere toplam borçları 11 milyon Osmanlı lirasına ulaşmıştı. Bunun 690.000 lirası Zarifi'nin alacağı idi.(Meydan, 5) Bunlara teminat olarak bazı eyaletlerin aşar vergisi, bakır gelirleri, gümrük vergileri, müskirat resmi, İstanbul balık avı vergisi , ipek aşarı gibi gelirler gösterilmişti. Bu gelirler , borçların tasfiyesi için ayrılınca doğal olarak devlet masraflarını karşılayacak gelirlerde azalmalar oluyor ve bu aşırı masrafların karşılanması için tekrar borçlanma ihtiyacı ortaya çıkıyordu .
Londra'da 1855 ‘de Osmanlı Devleti'ne borç para vermek için Ottoman Bank kuruldu. 5 yıl içinde 1859'da Osmanlı dış borçları 13 milyon İngiliz lirasına vadeli ödemeleri ile birlikte 20 milyon İngiliz lirasına yükselmişti. Daha sonra 1863'de İstanbul'da yabancı sermayeli , yönetimi İngiliz ve Fransızlardan oluşan Osmanlı Bankası kuruldu. Amacı Osmanlı'nın dış borçlarını tahsil etmek ve Osmanlı Devleti'ne yeni borç vermekti.
Zarifi hastalığı sonucu 1881 yılında öldü. Zarifi'nin iş hayatı 1850'lerin başında Dersaat Bankası'nın tasfiyesi ile başlamıştı. Hazine'ye kısa vadeli borç vererek büyük kazançlar sağladı. Zarifi ve benzeri bankerler ticari itibarlarını kullanarak , Batı'da, özellikle İngiltere'de endüstrileşmenin yarattığı sermaye birikiminden yararlandılar ve uzun vadeli ve düşük faizle sağladıkları kredileri , para ihtiyacı içinde olan Osmanlı İmparatorluğu'na kısa vadeli ve yüksek faizle verdiler. Zarifi 1860'dan itibaren yalnız devlete değil, saray elitine ve sultana da borç veriyordu. II. Abdülhamit'in borsa oyunlarını Zarifi yürütüyordu. Zafiri bu yolla Galata'nın en önemli bankerleri arasına girdi. Osmanlı Devleti'nin 1875'te iflası Zarifi'ye bir çok yeni olanaklar sağladı. 1877 -78 Rus Savaşı'nın önemli finansmanını Zarifi sağladı. Zarifi ailesi 1920'e kadar İstanbul'da kaldı. Sonra Marsilya'ya göç etti. Ailenin son nesilden bazı fertlerinin ,2003 yılında Marsilya'da Z&Z Capital Developments adı altında ticari faaliyette bulunduğu bilinmektedir.
