3: DİĞER SARRAFLAR VE YAHUDİ ELİTİ

1886 yılı sayımına göre İstanbul nüfusu 873.000 kişi idi. Bunun 237.293'i Galata ve çevresinde idi. Galata ve çevresindeki bu nüfusun da 29.559'u Ermeni , 22.865'i Yahudi ve 17.589'u Rum'du. Azınlıkların Osmanlı mali yönetimine etkileri olağanüstü fazla idi. Bunun çok çeşitli nedenleri vardı. Bu etkinlik  ilkin, Yeniçerilerle yakın ilişkileri nedeniyle Yahudiler'de idi . Etkinlik Yeniçeri ocağının kaldırılması ile Ermeniler'e  geçmişti. Daha sonra da Rumlar daha üstün duruma geçti. Bankerler arasında Levantenler de vardı. Devlete, padişaha ,saraya ve bürokrasinin başındakilere borç verenler önce sarraflardı. Bunlar sonra bankerliğe ve bankalara  dönüştü. Daha sonra da yurt dışından borç alma ortaya çıkınca durum daha da kurumlaştı ve bankerler yabancı mali yatırımcıların ya ortağı ya da aracısı oldu.  Onnik Jamgoçyan'ın ‘'Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Sarraflık'' isimli kitabının eklerindeki  tablolardaki verilere dayanarak  bu konuda aşağıdaki gibi bir özetleme yapılabilir: (Jamgoçyan , 177 -188).

1727 – 1852 yılları arasında III. Ahmed(1673 – 1736), I. Mahmut (1696 – 1754), III. Osman (1700- 1757, III. Mustafa (1717 – 1774)  I. Abdülhamid (1725 – 1789), III. Selim (1761 – 1808), II. Mahmud  (1785 – 1839) ve Abdülmecid  (1823 – 1861) dönemlerinde Padişah Sarrafları'nın hepsi Ermeni olan Serpos Erevanents, Yakup Hovhannesyan, Mikael Amira Düzyan, Hovhannes Çelebi Düzyan,  Sarkis Çelebi Düzyan,  Kazaz Artin, Hagop Bey Düzyan ve Artin Köçeoğlu idi. Yalnız 1852 yılında  Yahudi Abraham Salomon Camondo Abdülmecit'in sarrafı olmuştu.

1718 – 1852 arasında Babıali'de Sadrazam Sarrafları'nın hepsi, iki kişi dışında Ermeni idi. 1746 -1747 ‘de Sadrazam Tiryaki Mehmet Paşa'nın sarrafbaşısı  Yahudi Yeşua Soncino ve 1770 -1771'de Sadrazam Mehmet Paşa'nın sarrafbaşısı Rum Capsolini Skavani idi.  Abraham Salomon Camondo ve torunları   Beher ve Nissim Camondo ile Tanzimatın üç paşası  olan , üçü de Dış İşleri Bakanlığı ve Sadrazamlık yapmış ,Mustafa Reşit Paşa (13.3.1800 – 7.1.1858), Mehmed Emin Ali Paşa (5.3.1815- 7.9.1871) ve Keçeci Zade Dr. Mehmed Fuad Paşa'nın (17.1. 1815 – 12.2.1869)  arasında yakın sarraflık ilişkileri olmuştur.

1758 ile 1850 arasında İstanbul Darphanesi Mültezimlerinin, 1758'de görevden alınan Yahudi Yako Bonfil'in dışında, hepsi ve 1731 ile 1837 arasında İstanbul Sarraflar Loncasının  Kahyalarının hepsi  Ermeni idi. 1741 ile 1820 yılları arasında Yeniçeriler'in sarrafları olan David Zonana, Şelebon Yerussalimi, Aciman, Meir Biraderler, Yakov, Haim Baruh , İşaya, Bohor Carmona Yahudi kökenli idi. 1736 ve 1852 yılları arasındaki Devlet Erkanı'nın sarrafları arasında, 1753'de Kızlarağasının Bezirganı Hoca Kemal ve 1812'de İzmir Valisi Müşir Hasan Paşa'nın sarrafı Moiz Arditi Yahudi idi ve diğerleri Ermeni kökenliydi.

1746 – 1826 yılları arasında 40 sarraf idam edilmişti. Bunlardan 4'ü Yahudi ( David Zonana, Hazekiel, Bohor Carmona, adı saptanamayan biri), 11'i Rum , 15'i Ermeni idi. 1732'de idam edilen 10 kişinin kökeni saptanamamıştır.

1763 ile 1826 arasında bazı sarrafların  mallarına çeşitli nedenlerle el konmuştur. Malları müsadere edilen 24 sarrafın 3'ü Yahudi,  2'si Rum ve 19'u Ermeni'dir.

Galata Yahudi Bankerleri dışında ,I876 yılında II. Abdülhamid'in tahta çıkması ve I. Meşrutiyet'in ilanından önce ve sonrasında , 1908'de  II.Abdülhamid'in tahttan indirilmesi ve II . Meşrutiyet'in ilanı ve sonrasında ve  I. Dünya Savaşına kadar geçen sürede ve sonrasında  Osmanlı  ekonomik , politik ve hatta askeri hayatını etkileyen  ve Osmanlı toprakları üzerinde Filistin'de bir İsrael Devleti'nin  kurulmasında öncülük etmiş , bazıları Osmanlı topraklarında doğmuş olan, bir çok ünlü Yahudi İstanbul'da  ve Selanik'te yerleşmiş, İstanbul Üniversitesi'nde okumuş  ya da İstanbul'da ticaret hayatına atılmıştır. Bunlardan bazıları şöyle sıralanabilir: David Ben Gurion , Yitzhak Ben Zevi , Herbert Aubery, Dr. Victor Jacobson, Richard Lichtheim , Nissim Russo, Emmanuel Carasso – Karasu - Nissim Mazlyah, Haim Naum, Elias Cohen, Avram Galante, Hayim Vitali , Mishon  Ventura, Alber Ferit Aşer, Rafael Benuziyar, Nahman Varon, İttihadçıların  ‘'Kemal abi'' diye tanıdıkları Samuel Efendi, Rafael Çikurel, Avram  Salem, Asher Salem , Leon Gatenio, Samuel Tiano, Efraim Ben Varon, İzak Moldova, Jose Erenkaya ve Avram Eşkinazi .

I.Dünya Harbi öncesi ve sırasında Alman  ordusunun danışmanları ve subayları olarak Osmanlı ordusuna yardımcı olmak için Almanya'dan gelmiş Yahudi kökenli Alman  subaylar da aşağıdaki gibi özetlenebilir:

I.Dünya Harbi'nde , Osmanlı – Alman tarafında Kafkas Cephesinde etkili olan bazı Yahudiler: Freiherr Baron von Oppenheim , Franz Conrad von Hötzendorf, Theobald von Bethmann Hollweg, Arthur Zimmermann, Oskar Rotterdam von Niedermayer, Ulrich von Brockendorf – Rantzau, Werder Otto von Hentig, August Thyssen, Dr. Mac Zimmer, Helmuth Lucius von Stoedten,  Einstein Jack, Hans Freiherr von Wangenheim.

Mısır (Sina) Cephesinde etkili olan Yahudiler: Kurt Prüfer, Majör Freiherr Othmar von Stotzingen, Frederich Salomon Hall, Albert Ballin, Otto Raswan. 

Filistin – Suriye Cephesinde etkin Yahudiler :  Nili casusluk örgütü üyeleri Alexander ,  Aaron ve Saray  Aaronsohn, Avshalom Feinberg, Levi Yitzchak Schneerson, ve diğerleri  Michael Sursock, Albert Abraham Antebi, Arthur Ruppin.

Çanakkale Cephesinde etkin Yahudiler: Meşhed Sharett, Vladimir Jabotinsky (Sion katır birliği), Joseph Vladimirovich, Ellie Hildesheim, İsrael Zangwil.

İran – İrak cephesinde etkin Yahudiler : Wilhelm Leopold Colmar von Goltz , Otto von Lossow.

Galiçya Cephesinde etkin Yahudiler: Joseph Conrad Freiherr von Hötzendorf , Anton Friedrich Ludwig August von Mackensen.

Alman Askeri Misyonunda etkin Yahudiler: Otto Viktor Karl Liman von Sanders, Friedrich Sigmund Georg freiherr Kress von Kressenstein , Hans von Seeckt, Erich von Falkenhayn.  (Merve Elmas, I. Dünya Harbi'nde Osmanlı Devleti Üzerinde Yahudi Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya , 2020).

Osmanlı Ordusuna danışman olarak gelen ya da Osmanlı Ordusu'nun çeşitli üst kademelerinde görev alan Yahudi asıllı Alman subaylarının hayatları ve I. Dünya Harbi öncesi ve sırasında verdiği kararlar tek tek incelendiğinde bu kararlarların Osmanl Devleti lehine olmaktan çok Almanya ve Yahudilerin Filistin Projesi – Siyonizm - lehine olduğu dikkati çekmektedir.  Türkiye'ye gönderilen bu Alman subaylarının ve danışmanlarının bir çoğu eğitimlerini, Yahudi okullarında, Camondolar'ın Rothschild'larla İstanbul'da başlattığı Alliance İsraelite  Universelle  okullarında yaptıkları ve çoğunun  farklı görüşlerde olmalarına karşın Filistin'de bağımsız bir Yahudi devleti kurulması yanlısı oldukları görülmektedir . Ve bunların Filistin konusu ile ilgili faaliyetlerini başta Goldschmidt, Rothchildl, Hirsch ve Camondo  aileleri olmak üzere Avrupa'nın zengin Yahudi aileleri ve başta Yahudi kökenli İngiliz Başbakanı Benjamin Disraeli  olmak üzere Avrupa'nın ünlü devlet damlarının desteklediği bir gerçektir.

Bu Yahudi asıllı Alman subayları harp sırasında bütün cephelerde Almanya ve Filistin için çalışırken, yerli, siyasete karışmamış  Osmanlı Yahudileri Çanakkale'de er olarak Osmanlı Devleti için çarpışmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır : İstanbullu Samuel oğlu İshak, Salomon oğluYosef, Rafael oğlu Nesim, Meyşo oğlu İshak, Yaser oğlu Ali Şerad, Niğde'den Evraham oğlu Lion,  İzmir'den Yaser oğlu Mişon, Bursa'dan Rafael oğlu Mişon,  Şangay oğlu Yako, Ankara'dan Mişon oğlu Paşa,  Balıkesir'den Salomon oğlu Avram, Edirne'den İliya oğlu Nesim, İspartadan Şemten oğlu Yuda. (Elmas , 57)

Bundan sonraki yazılarımda 1854 Kırım Harbi ile başlayan dış borçlanmanın yirmi yıl içinde dağ gibi büyümesini, sonunda Osmanlı Devleti'nin moratoryum ile iflasını ilan etmesini  ve Yabancıların alacaklarını tahsil için Düyun – u Umumiye'yi kurmasıyla, Osmanlı hazinesinin yabancıların kontroluna geçmesini ve böylece Osmanlı Devleti'nin yıkılışının önemli bir nedeni olmasını anlatacağım.