Sifiliz (Frengi)
Bu hastalık tanındığı zamandan beri, klinik önemi sürdürmeye devam etmektedir. Her hastalığı taklit eden, yıllarca gizli kalabilen, birey, aile, toplumsal ve sosyal yaşamı etkileyen ve cinsel yolla bulaşan sifiliz’in en tehlikeli yönü, anneden bebeğe geçebilen ve nesilleri etkileyen bir sağlık sorunu olmasıdır. Bu konjenital geçiş, salgının yaygın olduğu Avrupa’da birçok kişinin bundan etkilenmesini ve hastalığa yakalanmasını sağladı. Bu yüzden geçmiş döneme ait, özellikle portre
tablolara konu olan kişilerin doğuştan bu hastalığı taşımaları sebebiyle yüz görünümlerinde hastalığa ilişkin lezyonların da resmedilmiş olması dikkat çekicidir. Sifiliz, özellikle 15. yüzyılın sonlarından itibaren etki göstermiş, 16. yüzyılda da varlığını devam ettirmiş, cinsiyet, milliyet tanımayan, çocuk, genç, ileri yaş ayrımı yapmayan bir hastalıktı.
Sifiliz, Ortaçağın sona erdiği sırada, 1494 yılında Avrupa’nın yeni tanıştığı bir hastalıktır.
Hastalığın Avrupa’da Fransa kralı VIII. Charles’ın ordusunun İtalya’ya girmesi (1494) ve Napoli’yi kuşatan askerler arasında görülmesiyle ortaya çıktığı belirtilir (1495). Bu nedenle hastalığa Fransız veya Napoli hastalığı denilmesi de söz konusudur. Kimi araştırmacılar hastalığın Christopher Columbus’un Amerika’ya seyahati ile Avrupa’ya geldiğini ileri sürerlerse de, bunun doğruluğu tartışmalıdır.
Ancak bu hastalığın eski zamanlardan beri yeryüzünde varlığı söz konusudur. O dönemlere ait mezarlardan çıkan iskeletlerdeki lezyon kalıntıları ve izleri bunu ispatlar niteliktedir. Geçmiş yüzyıllarda Sifiliz’e benzer hastalıkların tarifi yapılmıştı. Buna örnek olarak, Hippokrates’in kasıklarda şişlik ve ağızda aft ve yara oluşturan bir hastalıktan bahsetmesi, Celsus’un cinsel organda sert ve yumuşak olmak üzere iki tip ülserin bulunduğu bir hastalığı açıklaması verilebilir. Hastalığın sifiliz
ismiyle bilinmesi, şair ve hekim Girolamo Fracastoro (Fracastorius) (1478-1553) sayesindedir.
Frocastoro, Syphilis sive morbus gallicus isimli manzum eserinde (1530) efsanevi çoban Syphilus’un Yunan Tanrısı Apollon’u kızdırdığını, öç almak isteyen Tanrının da, kol ve bacaklarından etlerinin düşmesine neden olan, kemiklerinin gözükmesini sağlayan, dişlerini çürüten, nefesinin kokutan, sesini bozan, syphilis adında bir laneti ona musallat ettiğini anlatır. Hastalığın ismi buradan gelmektedir.
Sifiliz, bizde frengi veya efrenç, yani Avrupalı hastalığı olarak bilinmektedir. Bu terimle sifiliz’in bize batıdan geldiği ifade edilmek istenmiştir. Ülkemizde sifilize ilişkin bilgiler bazı hekimlerin yazdığı kitaplarla mümkün olmuştur. Hekimbaşı Hayâtîzâde Mustafa Feyzî Efendi’nin (ölm.1692) Hamse-i Hayâtîzâde isimli 5 kitaptan oluşan eserinde yer alan frengi risalesi bunlardan birisidir. Diğeri ise, Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi’nin (1774-1834) Josephi Jacobi Plenck’in (1738-1807) yazdığı
Doctrina de Morbus Veneris isimli Latince eserin tercümesidir.
Sifiliz’in etkeni Treponema pallidum isminde bir spiroket bakterisidir.
Kolera
Kolera , tedavi edilmediği takdirde mortalitesi yüksek akut bulaşıcı bir hastalıktır. Bu hastalık yüzyıllardır var olmasına rağmen, 19. yüzyılda Hindistan'da ölümcül bir salgının meydana gelmesiyle ön plana çıktı. İlk salgın, 1817'de Hindistan'ın Kalküta yakınlarındaki Jessore kentinde Ganj Deltası'nda
kontamine olmuş pirinçten ortaya çıktı. Hastalık, ticaret yolları üzerinden Hindistan, günümüzde Myanmar ve Sri Lanka olarak bilinen yerlere yayıldı. 1820'da Tayland’a, Endonezya’ya, ve Filipinler'e ve Çin’e, 1822'de Japonya'ya ulaştı. 1821'de Hindistan'dan Umman'a seyahat eden İngiliz birlikleri, koleranın Basra Körfezi'ne ulaşmasına sebep oldu. Nihayetinde Avrupa topraklarına doğru ilerleyerek Türkiye, Suriye ve Güney Rusya'ya kadar yayılım gösterdi. Kolera pandemisi başladıktan 6 yıl kadar sonra, muhtemelen 1823-1824 yıllarında şiddetli geçen bir kış mevsiminin su kaynaklarında yaşayan
bakterileri öldürmüş olmasından dolayı hastalık sönümlendi. İkinci kolera salgını ise 1829 yılı civarında başladı. Bu pandemi Avrupa ve Amerika’yı etkiledi. Bir süre sonra bu pandeminin de ortadan kalkmasının ardından, 4 kez daha pandemi atağı gerçekleşti. Son 6. kolera pandemisi ise 1899-1923 yılları arasında görüldü. Bazı araştırmacılar, 1961-1970 yılları arasında Endonezya'da başlayan ve Hindistan, Rusya ve Kuzey Afrika'ya kadar genişleyen kolera salgınını 7. pandemi olarak kabul etmektedir.
Kolera’nın etkeni Vibrio cholerae isminde bir bakteridir.
20. yüzyılda gerçekleşen ve milyonlarca kişinin ölümüne sebep olan 3 büyük pandemi İspanyol gribi, Asya gribi ve Hong Kong gribi olarak bilinir.
Son olarak Aralık 2019’da Çin’in Hubei eyaleti Wuhan kentinde görülen COVID-19 pandemisi, yayılış hızı ve bulaşıcılık etkisinin yüksek oluşu, enfekte olgu sayıları ve ölüm oranı yüksekliği sebebiyle 21. yüzyılın son ve en etkin sağlık sorunu olarak salgın hastalıklar tarihindeki yerini almıştır.
KAYNAKLAR
1 Covıd-19 Coronavırus Pandemıc. https://www.worldometers.info/coronavirus/ (Erişim Tarihi: 27.04.2020).
2 Türkiye’deki 26.04.2020 tarihli Güncel Durum. https://covid19.saglik.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 27.04.2020).
3 Skinner HA., The Origin of Medical Terms, The Williams & Wilkins Company, Baltimore 1961, 162, 310.
4 Uzluk FN., Genel Tıp Tarihi-I, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınlarından Sayı:68, Güzel İstanbul Matbaası, Ankara 1958, 3-7.
5 Ünver AS., Tıb Tarihi-I, İstanbul Üniversitesi Yayınlarından Sayı:64, Matbaai Ebüzziya, İstanbul 1938, 1-6.
6 A visual history of pandemics. https://www.weforum.org/agenda/2020/03/a-visual-history-of-pandemics (Son erişim Tarihi: 22.04.2020)
7 Consensus document on the epidemiology of severe acute respiratory syndrome (SARS) https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/70863/WHO_CDS_CSR_GAR_2003.11_eng.pdf?sequence=1 &isAllowed=y (Son erişim tarihi: 23.04.2020)
8 MERS situation update, January 2020, http://www.emro.who.int/pandemic-epidemic-diseases/mers- cov/mers-situation-update-january-2020.html (Son erişim tarihi: 23.04.2020)
9 Qiu W. Ve ark., The Pandemic and its Impacts, Health, Culture and Society, Vol.9-10, 206-2017, 3-11.
10 Analytical solution for post-death transmission model of Ebola epidemics, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0096300319307684 (Son erişim tarihi:23.04.2020)
11 https://islamansiklopedisi.org.tr/taun (Son erişim tarihi: 22.04.2020)
12 Köker AH., İbn-i Sina ve Halk Sağlığı, İbn-i Sina Kongre Kitabı, Kayseri, 1984.
13 Boccaccio G., Decameron, (Çev. R. Teksoy), Oğlak Yayıncılık, İkinci Baskı, 1996 İstanbul.
14 Lyons AS., Petrucelli R.J., Medicine-An Illustrated History, Abradale Press,Harry N. Abrams, Inc., Publishers, 1987, 345,349.
15 https://www.etymonline.com/word/quarantine (Son erişim tarihi: 22.04.2020)
16 Panzac D., Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba, (Çev. S. Yılmaz), Tarih Yurt Vakfı Yayınları 51, İstanbul 1997, 21- 38.
17 https://islamansiklopedisi.org.tr/cuzzam (Son erişim tarihi: 24.04.2020)
18 Lastória JC., Morgado de Abreu MAM., Leprosy: review of the epidemiological, clinical, and etiopathogenic aspects - Part 1, An Bras Dermatol. 2014; 89(2): 205-218.
19 Lewis P., Tıp Tarihi, (Çev. N. Güdücü), Khalkedon Yayınları, İstanbul 1998, 63.
20 Viljoen FP., Jesus healing the leper and the Purity Law in the Gospel of Matthew, In die Skriflig/In Luce Verbi, vol.48 n.2 Pretoria Mar. 2014, 1-7.
21 Mc Tavish J., Jesus the Divine Physician, The Linacre Quarterly, Vol. 85(1), Feb. 2018, 18-23
22 The Time of Leprosy: 11th Century to 14th Century, https://historicengland.org.uk/research/inclusive- heritage/disability-history/1050-1485/time-of-leprosy/ (Son erişim tarihi: 24.04.2020)
23 Behçet H., Frengi Dersleri, Akşam Matbaası, İstanbul 1936, 5-6.
24 Aydın E., Dünya ve Türk Tıp Tarihi, Güneş Kitabevi, Ankara 2006, 103.
25 https://www.britannica.com/topic/Syphilus (Son tarihi: 24.04.2020)
26 Fracastor J., La Syphilis, (Çev. F.N. Uzluk), Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları Sayı:197, Ankara 1963, 5- 26.
27 Echeverría VI., Girolamo Fracastoro and the invention of syphilis, Hist. cienc. saude- Manguinhos vol.17 no.4, Rio de Janeiro Oct./Dec. 2010.
28 Cholera, https://www.history.com/topics/inventions/history-of-cholera (Son erişim tarihi: 24.04.2020)
29 Azizi MH., Azizi F., History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19 th and 20 th Centuries, Middle East J Dig Dis. 2010 Jan; 2(1): 51–55.
